کنفرانس مطبوعاتی نمایشگاه فرانکفورت امسال (۱۴ تا ۱۸ اکتبر) تحت شرایطی کاملا امنیتی برگزار شد، چرا که قرار بود در این کنفرانس سلمان رشدی، نویسنده انگلیسی، سخنرانی کند. حضور او در این مراسم هم‌زمان شده بود با انتشار آخرین کتاب‌اش، «دو سال، هشت ماه و بیست و هشت هفته» و هفته پیش از این مراسم، وزیر فرهنگ و ارشاد ایران تصمیم گرفته بود در اعتراض به حضور رشدی از حضور ایران در شرکت از این نمایشگاه کتاب انصراف بدهد.

مدیر نمایشگاه کتاب فرانکفورت در جواب به این انصراف اعلام کرد: «بسیار متاسف‌ایم که وزارت فرهنگ از شرکت ناشران در این نمایشگاه انصراف داده است. نمایشگاه کتاب فرانکفورت مکانی است برای گفت‌وگو. در عین حال، امیدواریم این انصراف کوتاه‌مدت باشد و روابط تثبیت شده ما ادامه پیدا کند. آنچه مسلم است این است که آزادی بیان برای ما جای مناقشه ندارد و باید یادمان باشد که رشدی هنوز به خاطر کارش تهدید می‌شود.»

پشت پرده مناقشه

در سال ۱۹۸۹ آیت‌الله خمینی به دلیل چاپ کتاب «آیات شیطانی» نوشته سلمان رشدی فتوایی صادر کرد مبنی بر مرگ این نویسنده. همان سال، نمایشگاه کتاب فرانکفورت حضور ایران را در این نمایشگاه منع کرد تا ایران این فتوا را ملغی کند. بایکوت نمایشگاه متاسفانه تغییری در وضعیت رشدی ایجاد نکرد و آیت‌الله خمینی از دنیا رفت، بدون این که این فتوا را ملغی کند. در سال ۱۹۹۱ نمایشگاه دوباره به ایران اجازه داد تا در آن حضور داشته باشد و سال گذشته ۲۸۲ ناشر ایرانی با ۱۲۰۰ عنوان کتاب به این نمایشگاه آمدند.

رشدی در کنفرانس سخنان خود را این‌طور شروع کرد که فکر می‌کرده منازعه مربوط به آزادی بیان چند سال پیش در غرب با پیروزی به پایان رسیده است، اما به‌نظر می‌رسد که هم‌چنان باید به این جنگ ادامه داد.

او گفت: «آزادی بیان یک حق جهانی است. به طبیعت بشر که نگاه می‌کنیم، می‌خواهیم بدانیم آدم‌ها در چه چیزهایی اشتراک دارند. بیان و کلام اساسی‌ترین چیزها در زندگی نوع بشر است. ما خود را از طریق زبان و کلام بازگو می‌کنیم. ما حیواناتی هستیم که داستان‌سرایی می‌کنیم. بعضی از این داستان‌ها حقیقت دارند و بعضی‌هایشان را ساخته‌ایم... این روایت‌ها چیزهایی هستند که ما با آن‌ها زندگی می‌کنیم و از طریق همین روایت‌ها هست که یکدیگر را درک می‌کنیم.»

رشدی گفت: «محدود کردن آزادی بیان فقط سانسور نیست، بلکه تهاجم به طبیعت بشر است.»

حضور ناشران ایرانی در نمایشگاه

در این شرایط، تعداد زیادی از ناشران ایرانی که ماه‌ها وقت صرف آماده کردن خودشان برای حضور در نمایشگاه کرده بودند، با این پرسش مواجه بودند که «حالا چه باید کرد؟»

سالن مربوط به ناشران ایرانی مطابق هر سال در جای خودش قرار داشت، بدون آن که نشانی از کتاب‌ها روی قفسه کتاب‌ها باشد. بسیاری از ناشران خصوصی و دولتی ایران دور محسن عموشاهی، یکی از مقامات وزارت ارشاد، جمع شده بودند، بدون این که او پاسخی به ایشان بدهد.

محمودرضا بهمن‌پور، مدیر نشر مستقل نظر، که با هادی تقوی، مسئول توزیع کتاب‌هایش، در نمایشگاه حاضر شده بود گفت: «من با تصمیم وزارت ارشاد موافق نیستم. آن‌ها می‌توانستند در اعتراض به حضور رشدی فقط یک روز غرفه‌ها را تعطیل کنند.»

فرانکفورت برای بهمن‌پور جای بسیار مهمی است، چون در این فضاست که حقوق کتاب‌ها را خریداری می‌کند و مسئله توزیع کتاب‌هایش را سر و سامان می‌دهد. او و تقوی ثانیه‌های آخر سفر خود را دوباره برنامه‌ریزی کرده بودند تا بتوانند با ناشرهای مختلف در غرفه‌هایشان دیدار کنند و احتیاط کرده‌ بودند که غرفه‌های خود را بر پا نکنند.

بهمن‌پور گفت: «هیچ جور اطلاع رسمی در کار نبود، بنابراین شک داشتیم که چه کار باید بکنیم.» و اضافه کرد که عمل کردن برخلاف بایکوت رسمی ارزش ریسک کردن نداشت.

علی قریشی هم که مسئول روابط عمومی بخش بین‌الملل اتحادیه ناشران کتاب‌های آموزشی در ایران است،  گفت: «بعضی از ناشران غیردولتی و سازمان‌ها هم می‌توانند موسسه روابط فرهنگی غرفه‌های خود را بر پا کنند، مثل ناشران کتاب‌های کودکان که اتحادیه‌شان زیر نظر دولت نیست.»

قریشی اضافه کرد: «ما دوست داریم در نمایشگاه کتاب و دیگر برنامه‌های بین‌المللی حضور داشته باشیم و گفت‌وگو کنیم. بدون گفت‌وگو، بین مردم ایران و جهان و ناشران بین‌المللی رابطه‌ای درست نخواهد شد.»

بر اساس گفته یکی از ناشران ایرانی که نخواست نام‌اش فاش شود، اکثریت ناشران ایرانی از وزیر ارشاد خواسته بودند تا از حضور ایران در نمایشگاه کتاب فرانکفورت انصراف ندهد. این ناشر گفت: «بعضی از عناصر رادیکال وزیر ارشاد را تحت فشار قرار داده بودند. آن‌ها می‌گفتند که وزیر باید کاری انجام دهد و سریع تصمیم بگیرد، چون کسانی هستند که از این کاه کوه خواهند ساخت.»

این ناشر امیدوارانه گفت: «ما فقط می‌خواهیم کارمان را انجام دهیم. حالا که رشدی رفته است، شاید چیزی تغییر کند.»

آنچه خواندید، بازنویسی و ترجمه این مطلب است.